Суўдың да сораўы бар…

Бизиң халқымызда бурыннан-соңлы «суўдың да сораўы бар» деген даналық гəп бар. Ол мəзи айтылмаған. Бирақ оның шын мəнисин уққан уғып, уқпаған уқпай-ақ өтип кетеберетуғын қусайды-аў…

Абайлаған болсаңыз, соңғы ўақытлары бизиң республикамыз аймағында ҳəрекет етип турған ғалаба хабар қуралларында айырым лаўазымлы адамлардың қылмыслары ашық жазыла баслады. Анығырағы, газеталарда олардың нызамсыз ҳəрекетлери туўралы тийип-қашып болсада сөз етилмекте. Жəрияланған материалларда сол шахслардың өзлери ийелеп турған ҳəмеллеринен пайдаланып нызамсыз жоллар менен көп муғдардағы мəмлекет ҳəм жеке пуқаралардың мал-мүлкин талан-тараж еткенликлери туўралы гəп барады. Соған қарағанда, сол биз жоқарыда айтып өткен, халық данышпанлығын писент етпей, оның маңызын шаға алмай жүргенлердиң «сораўға» жуўап беретуғын ўақты жетип келген көринеди.

Əлбетте, бул жерде мен сол басылымларда жəрияланған мақалалар менен суд очерклериниң мазмунын қайталап айтып берип отырмақшы емеспен. Бар-жоғы оларды оқығаннан кейин өзимниң кеўилимде пайда болған сораўлар бойынша ой жуўыртып (размышление вслух) көрмекшимен.

Дурыс, ғəрезсизликке ерискенимизден кейин бизиң елимизде əсирлерге татырлық , келешекте бир неше əўлəд тилинде дəстан болатуғын жетискенликлерге ерисилди. Ҳүрметли Президентимиз башылығында алып барылып атырған дурыс ҳəм əдил экономикалық сиясат өзиниң унамлы жемислерин берип атыр. Буны тек өзимизде емес, ал дүнья тəн алмақта.

Бул туўралы Қарақалпақстан Республикасы Руўхый үгит-нəсият орайы басшысы, белгили журналист Шарап Уснатдинов өзиниң «Еркин, азат жасаў бахты» деп аталатуғын («Еркин Қарақалпақстан» газетасы. №93 (18931). 2010-жыл 5-август) мийнетинде:
«… М.В. Ломоносов атындағы Москва мəмлекетлик университетиниң ректоры, Россия Илимлер Академиясының вице-президенти В.Садовничийдиң «Халқ сузи» газетасының 2009-жыл 30-май күнги санында жəнияланған «Өзбекстан Президентиниң китабы экономика теориясының тийкарғы қағыйдаларына тийкарланған» деген мақаласындағы: «Жуўмақлап сол нəрсени айтқым келеди, Өзбектан Республикасы Президентиниң китабы бизге дүньяның бир қатар экономикалық раўажланған мəмлекетлери дус келип атырған көплеп машқалаларды өз алдына бөлип алынған бир мəмлекетте қаншелли нəтийжели шешилип атырғанының үлгисин көрсетеди» деген қатарларды келтиремен. Дүньяға белгили академиктиң бул сөзлери Президентимиз басшылығында жүргизилип атырған экономикалық реформалардың жер жүзи көлеминде мойынланыўының жəне бир көриниси есапланады» дей келе, «…БМШ тың саўда ҳəм раўажланыў бойынша конференциясының бас хаткери С.Панитчпакди, Азия раўажланыў банки регионаллық департаменти директоры Х.Мирандилердиң бизиң реформалардың бес принципине берген жоқары баҳаларын оқыдым. Менде, əсиресе, Нью Йорк штаты университети профессоры П.Морвиждиң: «Базы бир либирал экономист экспертлер илгериде Өзбекстанды санаттың раўажланыўын мəмлекет тəрепинен қоллап-қуўатлаўға қаратылған сиясаты ушын сынға алар еди. Бирақ , 1929-1933-жыллардағы үлкен дипрессиядан кейин биринши мəртебе жүз берген бүгинги терең экономикалық крезис дəўиринде бул сиясатты көплеген мəмлекетлер қоллаўға умтылмақта» деген сөзлерин оқып жүдə тəсирлендим. Өйткени, дүньяның белгили экономист-алымларынының бундай етип мойынлаўлары ҳəзирги заманда аңсат емес еди» деп көрсетеди. Сол ушын бул жағдайлар бойынша буннан асырып ҳеш нəрсе айта алмасақ керек.

Ал енди усындай бир пайтта, өзлериниң жеке басының ғамын ойлап, ийелеп турған лаўазымларынан пайдаланып, ҳəрекеттеги нызамлар менен ҳүкимет қарарлары ҳəм Президент пəрманлары талапларын орынлаўды үзилиске түсирип, мəмлекет мүлкин талан-тараж етип, халыққа көп муғдарда зыян жеткизип атырғанлар кимлер?.. Мəлим болыўынша, айырым министрлер, ҳəкимияттың жуўаплы хызметкерлери, салық , банк, ҳəтте, олардың арасында ҳуқық қорғаў уйымларының ўəкиллери де бар қусайды.

Мениң өзим де олардың айырымлары туўралы газетаға суд очеркин таярладым. Хабарыңыз бар, жақында, усы жерде (сайтта демекшимен) республикалық «Еркин Қарақалпақстан» газетасында жəрияланған өзимниң «Басқа жағын айтпағанда…» атлы мақаламды жайғастырған едим. Оны оқыған базы бир оқыўшыларымыз оған өз пикирлеринде жазып жибериўге үлгерипти. Солардың ишинде мениң дыққатымды тартқаны, өзиниң пикирин «Толық емес мақала…» деген атамада жоллаған достымыздың хаты болды. Оның айтыўына қарағанда, мен фактти суд ҳүкиминен алып, тайын мақала жазғанбышпан. Ол буның орнына еле ҳуқық қорғаў уйымлары ўəкиллери қолына түспеген, елеге шекем нызам талапларын бузып, Президентимиз пəрманлары менен ҳүкимет қарарлары талапларын менсинбей жүргенлер туўралы жазыў кереклигин уқтырыпты.

Негизинен алғанда, бул дурыс усыныс. Ҳақыйқатында да, журналистлик изертлеў жүргизип, бундай жағдайлар бойынша аналитик мақалалар жазыўды бизге ҳеш ким қадаған етип қойған жоқ. Ол ушын бизиң елимизде журналистлер ушын барлық мүмкиншиликлер жаратылған, ҳуқықый базалар ислеп шығылған. Оннан налымаймыз. Усы бағдарда ислепте атырмыз.

Бирақ , биз өзиниң атын көрсетпей хат жоллаған сол достымыздың «олар туўралы жазыўға қорқасыз» деген кейинги пикирине қосыла алмадық. Егер алдағы ўақытлары ол бизге өзиниң аты-жөнин көрсетип хат жолласа, өзи жоқарыдағы хатында айтқан лаўазымлы адамның Хожели районы аймағында салынған «сарайдай жайын салыўға кеткен қəрежет дереклерин…» изертлеп, анықластырыўға ўəде беремиз. Абайлаған болсаңыз, бул достымыз сол жоқарыда аты аталған «Басқа жағын айтпағанда…» атлы мақаламыз «қаҳарманы» болған ТИФ «Миллий банк»иниң Хожели районындағы филлиалы баслығының миллиард сумнан аслам қаржыны бир өзи жемегенин айтып, жақламақшы болып отыр…

Усындай мазмундағы хатлар тек мениң электрон почтама емес, редакцияларымызғада көплеп келип атыр. Демек бизиң олар менен де есапласпаўға ҳақымыз жоқ.

Буннан бир неше жыл бурын, анығырағы, 2004-жыллар шамасында мен «Еркин Қарақалпақстан» газетасында «Бардан жоқ болмайды…» деген темада бир аналитик мақала жəриялаған едим. Онда тийкарынан республикамыз аймағында алып барылып атырған үлкен қурылыс жумыслары, соның ишинде колледж ҳəм мектеп қурылысларына айырықша итибар қаратқан едим. Ҳақыйқатында да, бул қурылыс жумысларының мəмлекет тəрепинен қаржыландырылыўы орынлы ҳəм ҳəр тəреплеме ойлап шығылып исленген ис деп ойлайман. Тийкарғы мақсет ертеңги келешегимиз болған жасларымыздың терең билим алып, ҳəр тəреплеме саўатлы ҳəм мəдениятлы болып өсип-ержетиўи болған болса да, оның арқасында жүдə бир сəтли экономикалық шешим жатқан еди.

Бириншиден, бундай кең көлемдеги жумысты қаржыландырыў арқалы жүз мыңлап адамның жумыс пенен тəмийинлениўи көзде тутылған. Бул түсиникли, əлбетте. Оны қəниге емес адамда аңғарып алыўы онша қыйын болмаса керек.

Екиншиден, киши ҳəм орта бизнести жолға қойыў арқалы, өндиристи раўажландырыў нəзерде тутылған. Анығырағы, қурылыс материалларын ислеп шығаратуғын кəрханлар, фирмалар, заводлардың, жүклерди тасып жеткериўи тийис автокəрханлардың толық ислеп кетиўине имканият жаратылды.

Үшиншиден, төртиншиден, бесиншиден…

Бүгинги күни қат көтерген колледж ҳəм мектеп имаратларын көрип көзиң қуўанады. Таза ҳəм бийик, соңғы заманагөй əспаб-үскенелер менен тəмийинленген колледж ҳəм мектеплердеги оқып билим алып атырған балаларға қарап ҳəўесиң келеди.

Бирақ… Əне усы «бирақ» бизди қатты тəшўишке салмақта. Неге дегенде, сол сапары мақаламызда айтқандай үлкен-үлкен завод, фабрикалардың орнында ҳəзирги заман талапларына жуўап беретуғын киши кəрханалар, цехлер, мини заводлар пайда болып, олар бүгинги күни толық қуўатлылықта ислеп турғанда бар ма? Мени ҳайран қалдыратуғын бир нəрсе, сонша обьектти қурып питкериў ушын кеткен гербиш, бетон, мраморлар қаяқтан алынды? Оларды тасып жеткерген автокəрханалар қайда? Ақыры, олар қаншадан-қанша қаржы өзлестирген жоқ па еди? Я болмаса сонша муғдардағы мəмлекет қаржысы қайсы бир спиртли ишимликлер сататуғын саўда шақапшаларына, көтере саўда менен шуғылланатуғын базаларға өткерип жиберилип, нақластырылып, тақластырылып болынды ма?

Сораўлар көп, жуўап аз. Бул сораўларға жуўап таба алмаслығымыздың тийкарғы ҳəм баслы себеплериниң бири болса жəне өзимизге келип тақалады. Неге дегенде, соңғы жыллары усындай намақулшылықлар менен шуғылланған көплеп қурылыс кəрханаларының басшылары заң алдында жуўап берди. Олардың көпшилиги нызамлы жазаларын алды. Айырымларының жынаятлы ислери еле ҳуқық қорғаў уйымлары тəрепинен үйренилмекте. Бирақ олар туўралы өз ўақтында баспасөзде болып, я басқа бир ғалаба хабар қуралларында болып ашық айтылмады. Талқыланбады. Көпшиликти қанаатландырғандай, кеўиллеринде пайда болған ҳəрқыйлы орынлы ҳəм орынсыз сораўларға жуўап болғандай мағлыўмат тарқатылмады…

…Гəпимниң басында айтканымдай, соңғы ўақытлары бизиң республикамызда коррупцияға, парахорлыққа, көзбоямашылыққа, дəмегөйликке қарсы гүрес кең көлем жаймақта. Ҳуқық қорғаў уйымларының бул бағдарда ислеп атырған нəтийжели əмелий жумысларын баспасөзлеримиздиң қоллап-қуўатлап атырғаны оғада орынлы ҳəм қуўанарлық жағдай.

Демек халқымыз «суўдың да сораўы бар» деп мəзи айтпаған екен. Буннан былай оның мəнисин түсинбегенлерге қыйын болып бара беретуғын шығар, қалай да?!

Нөкисте тереклерге қырғын келди…

Мен бүгин жумыстан кешлеў қайттым. Жол жөнекей кеше ғана жанып кеткен кафениң үстинен өтип, ол жерлердеги жағдайды өз көзим менен көргим келди. Қайсы кафе дейсиз бе? Нөкистеги қəдимги «Айдын жол» базарын билесиз ғо, аўа, аўа, тап сол буннан бир неше жыл бурын өртенип кеткен, əне соған жетер-жетпес жердеги муштағы кафе ше. Еле еситпедиңииз бе? Кеше жанып кетти ғой.

Светофордан өтип киятырсам жол шетиндеги азанда ғана аман турған қара тал қыйсайып атыр. Ҳайран қалып қарап турсам сол жерден өтип баратырған бийтаныс бир жолаўшы (ол шамасы усы дөгеректе турса керек), маған қарап: «Иним түнде келип кеше жанып кеткен кафени сүўретке алғанша, усыларды түсирсең-о» деди. Ҳақыйқатында да, мен жол жөнекей сол кафени сүўретке алған едим. Ол мениң изимде көрип киятырған екен.

- Буған не болған, аға,-дедим түсинбегенимди жасырмай.

-Не болатуғын еди, иним. Ана жердеги шашликшилер ишин үңгип алып атыр. Көмирдиң орнына отын етип пайдаланады, буларда инсап қалмаған. Бул қаланың ийеси жоқ па деймен,-деп ол қолын бир силтеп кетип қалды.

Мен иши үңирейип қалған талларды сүўретке түсирип алдым. Егер буның алды алынбаса жақын арада бул дөгеректе бундай таллар қалмаса керек-аў. Əттегене-ай…

Айтпақшы, күни кеше усы орталықтағы «Диана» деп аталатуғын кафе өртенип кетти. Айтыўшылардың гəпине қарағанда, өрт электр тогиниң қысқа тутасыўынан келип шыққан қусайды. Қаладағы өрт өшириў бөлимшелери хызметкерлериниң тезлик ҳəм шеберлик пенен ислеген ис ҳəрекетлери нəтийжесинде кафедеги шыққан өрт өширилди. Ҳеш кимге зыян-зақым жетпеген.

Сүйинши! Кореядан қуўанышлы хабар алдық

Хабарыңыз бар, мен көптен берли интернетте қарақалпақ жасларының қатары көбейиўин интизарлық пенен күтпектемен. Жақында Кореядан қуўанышлы хабар келди. Онда, Атабек исмли достымыз, өзиниң мийнетиниң жемиси болған жаңа сайтының дəслепки версиясы жəрияланғанын айтып жазыпты. Оның URL адреси: www.e-sozlik.net

«Жақында www.e-sozlik.net сайтының ең бириншы версиясын ислеп тамамлап едик. (Тийкарынан) www.e-sozlik.net бул онлайн қарақалпақша - инглисше сөзлик болып, 1970-жылы проф.Б.Д.Аракин басшылығында ислеп шығарылған сөзликтиң электрон версиясы есапланады. Ҳəзирше сөзлик тек ең керекли ҳəм əпиўайы функцияларға ийе, бирақ оны еле де раўажландырыў ҳəм де басқа да сөзликтлерди қосыў режелеримиз де жоқ емес» деп жазады Атабек.

Сол заматта-ақ сайтты ашып көрдим. Жаман емес. Мен жас достымызды бундай жетискенликлери менен шын жүректен қутлықлайман.

Ол соның менен бирге: «ҳəзирги күнде қарақалпақ тилинде исленип шығарылған сыпатлы сайтлар жүдə аз. Усы кемшиликти (толтырыў) мақсетинде, бул сөзликтен кейин басқа да проектлерди (мəселен, қарақалпақша форум, қарақалпақша блог системасы, қарақалпақ əдебияты порталы,ҳ.т.б.) ислеўди де ойлап қойғанбыз… Егерде сиз де усы келешектеги проектлерде қатнасыўды қəлесеңиз жүдə қуўанышлы болар едик (ырасын айтсам, бул проектлердиң ҳəммесин бир өзим ислеп шығыўым ҳəм басқарыўым қыйынлаў). Жəне де егер сизде мынадай сайт болғанда (жақсы болған болар еди) деген (пикирлер) болса, (басқаларда да) бундай қызықлы идеялар болса, бизге сайтымыздағы байланыс силтемесин басып хабарласыўынызға болады. Сайт жаратқанларға оны интернетте жайластырыўға (хостинг, домен) жəрдем беремиз» депти. Бундай усынысты көпшилик жасларымыз жан деп қабыл етсе керек.

Мен интернетте қарақалпақ тилинде жəне бир сайт ашылғаны менен ҳəммени қутлықлайман. Ал жас достымызға шын жүректен миннетдаршылық билдирип, оның алдағы ислеринде табыслар тилеп қаламан.

Рахмет сизге, Атабек!

3. Достыма хат

Ассалаўма əлейкум.


Екинши хатымда жазғанымдай, бизде еле көпшилик интернеттен пайдалана бермейди. Бул тийкарынан компьютерлестириўдиң төменлигинен емес, ал қызығыўшылықтың жоқлығынан…


Дурыс, буның түрли себеплери бар. Оны да есапқа алыўымыз тийис. Биздеги күнделикли баспасөзге уқсап қарақалпақ тилиндеги бар веб-сайтлардан да өзиңе керекли мағлыўмат алыўың мүмкин деп айтыў қыйын. Жақын арада бул тараўдағы кемис-қутықлардың толысып кетиўинен үмит етиўге де ертерек пе деп ойлайман.


Бул тармақта қандай да бир өзгерислерди жасларымыздан күтип қалыўдан басқа илажымыз жоқ көринеди. Олар интернетте блоглар жаратып, күнделиклер алып барыўлары арқалы жағдайды жақсылаўға урынып көриўлери мүмкин. Деген менен, бул гəпим менен мен вертуал дүньяға кирип алып, ойыңа не келсе соны жаза бериўиң керек демекши емеспен. Бул тармақтыңда өзине жараса заңы-законы бар. Солардан шығып кетпеген ҳалда, ҳеш кимди кемситпестен, намысына тийетуғын гəплер айтпастан, мəдениятлы түрде өз пикирлериңди берип барсаң ҳеш ким сениң «пышығыңа пыш» дей алмайды.


Гəпти неге интернет тармағынан баслағанымды түсинген шығарсаң? Аўа, аўа, кешеги сениң қол телефоныма жазған SMS иңе жуўап бериў мақсетинде айтып атырман бул гəплерди.


«Мен де өзиңе интернет арқалы жуўап жазаман… күт» депсең. Жүдə жақсы. Сен бул жуўабың менен мениң бираз болсада кеўлимди көтердиң. Сениң бул қолыңнан келетуғынына исенемен. Себеби көп оқыйсаң, изленесең, бираз нəрселерден хабарың бар. Күнделикли газеталарды турақлы бақлап баратуғыныңды жақсы билемен. Сол ушын да, саған интернет арқалы хат жазыўы ма себепши болған ушырасыўымызда, сен биз-журналистлердиң адресимизге бираз «жыллы» гəплер айттың…


Мейли, ол гəплерди қоя турайық… Айтпақшы, кешеги саған жазған биринши хатымды оқыған жас досларымыздан еки-үшеўи мениң электрон почтама хат жоллапты. Саған да сəлем айтыпты. Олардың айтыўларына қарағанда, интернетте қарақалпақ тилинде блог ашып қойған жасларымыз баршылық қусайды. «Бизиң жасларымыз да актив, түрли форумларға киреди, ҳəр қыйлы сайтлардағы анаў яки мынаў мəселеге бағышлап жазылған мақалаларды оқып, базы бир ўақытлары оларға өз пикирлерин қалдырады… Ал, блог, күнделиклер… азлаў, деген менен ўақты келип олардың да көбейери сөзсиз» деп жазады олардың бири.


Сондай-ақ, жəне бир достымыздың жазғанына қарағанда, биз егер бул тармақта жаслардың кеўлинен шығатуғын веб-сайтларды, блогларды, порталларды көбейтпес екенбиз, олардың басқа сайтларға болған қызығыўшылығын кемите алмас екенбиз. «Өзиңизге мəлим, сол «басқа сайтларда» жаслардың санасына натуўры идеялар сиңдирилмекте. Олар əтирапымызда болып атырған ўақыялар бойынша бир тəреплеме, көпшилик жағдайда надурыс мағлыўматлар тарқатпақта. Көре-биле тура орын алып атырған жағдайларға тамашагөй болып қарап отыра берсек…, қəтелесемиз» деп тəшўишленип жазыпты олардың жəне бири.


Кейинги хат жоллаған достымыз питириўши екен. Ол быйыл өзиниң колледжлердиң бирин тамамлап атырғанын, жақын арада жоқары оқыў орынларының бирине тапсырмақшы екенин, бирақ ол жерлердеги соңғы жыллары орын алып атырған жағдайлардан тəшўиште екенин айтып жазып, бундай иллетлерге қарсы гүресиўди күшейтиў кереклигин қайта-қайта тəкирарлапты.


«Интернет үлкен күшке ийе. Егер биз интернетте блоглар ашып, сол жоқары оқыў орынларында орын алып атырған ўақыялар бойынша жаза басласақ… ҳеш болмағанда өзимиз бенен ушырасқан жағдайлар бойынша сөз етсек… ҳəммеси жақсы болып кетерине исенемен. Биз өзимизге мəмлекетимиз тəрепинен қандай мүмкиншиликлер жаратып берилип атырғанын умытпаўымыз керек. Əжайып имаратларда, жақты ҳəм таза класс жайларында отырып билим алдық. Компьютерде ислеп үйрендик. Енди оны əмелде қоллайтуғын ўақыт жетти. Келиң, ҳəммемиз ҳүрметли Президентимиз əтирапына жəмлесип, жоқарыдағыдай иллетлерге қарсы гүресейик! Өзимизге усындай қолайлылық жаратып берген Елбасшымыздың исенимин ақлап, ис пенен жуўап қайтарайық!» деп жазады өзин «Колледж питкериўшиси» деп атаған достымыз.


Мине, көрдиң бе, жасларымыздың нийети жақсы, кеўли ҳақ. Демек ертеңги күнимизден үмит бар деген сөз. Сен болсаң «ҳақыйқатты жазбай атырсыз», «газеталар қызық емес», «əтирапта жүз берип атырған ўақыялар жөнинде мағлыўмат ала алмай атырмыз» деп наразы боласаңда жүресең. Булардың барлығы ўақытша, жөнлеўге болатуғын жағдайлар. Ертең бир күн жоқарыдағыдай, бизлерге хат жазып отырғанларға уқсаған жасларымыз өсип-ержетеди. Əне соннан кейин барып, көпшилик газеталар сатылатуғын киоскалар алдында нəўбет күтип туратуғын болады. Интернетсиз өмиримизди көз алдымызға келтириў қыйын болатуғын дəўирлер келеди…


Ўақтыңды алып атырған болсам кеширерсең. Бүгинше жетер, көргенде, көрискенше.

2. Достыма хат

Ассалаўма əлейкум.

Хатымды оқыдың ба, жоқ па биле алмадым. Солай болса да саған жəне хат жазыўға отырдым. Айтажақ гəплерим көп…

…Өткен əсирдиң 80 жылларының баслары. «Турғынлық» деп аталған дəўирдиң əйне шыңына шыққан ўақытлары, мен журналистикаға енди-енди дəслепки қəдемимди қойып, оның «асханасына» сырттан сығалап жүрген пайытларым еди. Көп қатары, «партия қарарларынан рухланған рабочийлар атызларда жəўлан урып ислеп атыр…», «тракторлардың гүрилдиси», «маллардың мөңирескени» «мийнет симпониясындай жаңламақта» деп тынбай жазар едик. Бригаданың 100 гектар жери барлығын, оған агротехникалық қəделерге сай тəрбия берилип атырғанын, неше ирет суўғарылғанын айтып қайталай берип, қайталай берип «шаблон» деген нəрсениң «көкесин өзине танытқанбыз». Мақаланың соңына төрт-бес механизатордың аты-жөнин көрсетип өтсең, анық фактлер менен жазылған болып шыға келетуғынын қəйтерсең. Егер ҳақыйқатын айтатуғын болсам, жоқарыға жалтақлаў, көрсетпе тийкарында ислеў бизге сол ўақытлардан «мийрас» болып қалған десем алжаспасам керек. Партия сызған сызықтан шықпаўға ҳəрекет етер едик. Оның менен «тең қəдем таслап», бирге «рухланамыз».


Есиңде ме, өткен əсирдиң 85-жыллары басланған «қайта қурыў» бизиң журналистикамызды да бир силкиндирип таслаған еди. «Жəриялылық», «əшкаралық» деген компаниялар болып өткен сол дəўирлерде бираз болсада алға илгерилеўшиликлер болды. Деген менен тийкарғы қурам, анығырағы қарақалпақ журналистикасының басым көпшилик бөлегин қурайтуғын буўыны «ескише ислеўди» өзлерине мақул көрип, алдыңғы əўлад салған «сүрдеўди» бузғысы келмес еди. Ол ушын, ҳəтте гүрес барды. Заманның епкинин түсинген, ғəрезсизликтиң нəписин сезип, таза ҳаўасына қулшынып жасап атырған журналистлер жүдə қыйыншылық пенен алға барар еди. Олар көбирик қарама қарсылықларға ушырап, партиядан дəкки жегенлерин еситкенбиз ҳəм айырымларының гүўасы да болғанбыз.


Мен сол дəўирлерде республикалық жаслар газетасында ислейтуғын едим. Тақыятас қаласынан жалғыз баслы анадан редакциямызға хат келди. Оны үйренип шығыў маған тапсырылды. Мəлим болыўынша, сол жалғыз баслы ананың жасап атырған турақ жайын қаланың сол ўақыттағы атқарыў комитетиндегилер тартып алыпты. Ҳаялдың баласы жас - мектепте оқыйды. Ол гитара шертиўге қызығар екен. Сол күнлери кино театрларда бир əжайып ҳинд киносы қойылып атырған еди. Оның бас қаҳарманы болған Джимми исмли баланың тəғдири де сол баланикине уқсас болғаны ушын да оны танығанлар менен дослары «Джимми» деп шақырар екен. Мен оның менен сөйлестим. Ол «…мен үлкейсем… анамды қапа қылғанлардан өш аламан» деди маған. Расымды айтсам, мен сонда жүдə қорқып кеткенмен. Сол баланың ҳалатын көрип қорққанман. Ақыбетинен қорққанман. Арамызда жүрегинде усындай ғəзеп пенен жасап атырған жаслар өсип атырғанынан қорққанман…


Үйрениўлерим нəтийжесинде жазылған «Сен бахытлы боласаң, Джимми» деген атамадағы мақалам газета да басылды. Ол тийисли тəртипте қарап шығылып, мəселе шешилди. Жалғыз баслы анаға өзиниң турақ жайы қайтарылды…


Сол жыллары жəне бир есте қаларлық ўақыя жүз берди. Маған сол ўақыттағы жаслар газетасының редакторы бир «Қаҳарман ананың» арзасын үйренип шығыўды тапсырды. Оның баласы өзин қорғайман деп жүрип кимгедур тəн жарақаты жеткерип 5 жылға қамалып кетипти. Ең қызығы, сол газетаға хат жазып отырған "Қаҳарман ана"ның баласының қамалып кеткенине бир неше ай болып қалған еди. Ол əлле қашан жазаны өтеў ушын қайсы бир қамаққаналардың бирине жиберилген екен.


Мəселени ҳəр тəреплеме үйренип шықтым ҳəм оның жуўмағы бойынша «Мен айыплы емеспен, анажан» деген мақала жаздым. Прокурор тəрепинен сол "Қаҳарман ана"ның баласына шығарылған суд ҳүкимине протест келтирилип, əдалат қарар тапты.


Сол жылларда жас шаңарақты сақлап қалыўыма себепши болған бир мақалам ядыма түсип отыр. Олар ата-аналарының түсинбеўшиликлери себепли жəбир шегип атырған екен. Тийкарынан жигиттиң ата-анасы баласының өзлери айтқан қызға үйленбегени ушын қарсы болып, олардың ажырасып кетиўине себепши болған.


Хатты үйрениў барысында еки жастың бири-бирин жақсы көретуғынлығы, ортасында баласы барлығы мəлим болды ҳəм усы бағдарда мақала жазылды. Арадан көп өтпей олар қосылып, əп-əнедей жасап кетти. Узақ жыллар сол шаңарақтың сыртынан бақлап бардым. Олардың балалары ержетип, бахытлы үлкен шаңараққа айланды…


Буларды мен мақтаныў ушын жазып атырған жоқпан. Өткен сапары мениң атыма айтқан гəплериңе жуўап бериў мақсетинде, 50 жыллық өмирим ишинде аз ба, көп пе ислеген жумысларымның мысалы сыпатында келтирип өтип атырман.


Оннан берман келе, 1991-жылардың басында «Еркин Қарақалпақстан» газетасына жумысқа шақырылдым. Онда газетамызды белгили журналист Шарап аға Уснатдинов басқарар еди. Көпшилик тəрепинен қарақалпақ журналистикасының атасы деп тəн алынатуғын устазымыздан көп нəрселер үйрендик.


Устаз туўралы көп нəрселер айтыўға ҳəм жазыўға болар еди. Бирақ оған жүрек етпей отырман. Белгили шайыр Улмамбет аға Хожаназаров бир мəжилисте «Ибрайымнан кейин трибунаға шығып қосық оқып, Шараптан кейин сөзге шығып сөйлеп берекет таппайсаң» деген деседи. Солай болғаннан соң бизлерге жол болсын…


Қалған гəплер болса келеси хатымда жазарман. Көргенде, көрискенше.

Достыма хат

Екеўмиздиң арамызда болған сол гəплерден кейин, үйге келип болып та, кеше жумыс пайтында да көп ойладым. Сол күни сениң берген сораўларыныңа жуўап бериў ушын ба, я болмаса өзимди ақлаў ушын ба айтқан гəплеримди қайта-қайта еслеп, тəрезиге тартып көрдим. Ақыр ақыбет усы хатты жазыўды уйғардым.

Дурыс, ойлап көрсем 50 жас аз ўақыт емес екен. Аллатаала өмир берсе қалғанында көрермиз. Лекин оны өзиң айтқандай мазмунлы-мəнисли жасай алыў ҳəр биримиздиң өзлеримизге байланыслы. «Қырққа келип нырққа келмеген»лер, «елиўде есин жыймаған»ларда аз дейсиз бе? Олардың жолы армаған…

Көп жыллардан берли бир-биримизди жақсы билемиз. Ашық айтаман, соған қарамай мени туўрыдан-туўры айыплағаның маған батты. «Газетада ислеймен, журналистпен дейсең, ҳеш болмаса бир мəрте болса да халықтың жүрегиндеги гəплерди жаздың ба?» дегениңде үстимнен муздай суў қуйғандай болып кетти. Өткен 50 жыллық өмиримди босқа жасағандай болдым. Бир сəтке қулақларым тас болып, ҳеш нəрсе еситпей қалды. Көзимниң алды болса туман басқандай булдырап, өзимди жойтып алыўдан сəл қалдым.

Бираз гəплер айтылды. Мениң сөзлеримди тыңлап болып, өзиңниң қолайсыз сораў бергениңди түсинип қысынғаныңды да сездим. Бирақ «айтылған сөз, атылған оқ»…

Достым! Адамға өмир бир мəрте бериледи. Бул пəний дүньяда бизден бурын да, бизден кейин де өзлеримиздей жигитлер жасаған ҳəм буннан кейинде жасай береди. Гəп өзиңе берилген өмирди қалай жасаўда. Өмирди биз үлкен бир сахна деп алып қарайтуғын болсақ, онда қойылажақ «Жазмыш» китабынан алып жазылған сенарий бойынша «ойнайтуғын» ролимизди қай дəрежеде атқара алыўымызға да көп нəрсе байланыслы.

Аўа, мен - журналистпен! Кəсибим өзиме унайды. Өткен өмиримниң тең жарымын усы кəсипке бағышлап, газетшиниң өмири менен жасап киятырман. Налымайман.

Алдыңғы айтқан гəплериңди жуўып-шайыў ушын, өзиңди ақламақшы болып айтқан гəплер тек сениң бир өзиңди емес, ал көпшиликти қыйнап киятыр. «Мен ҳақыйқатты жаза алмайсыз демекши едим» деп шыр-пырың шыққаныңды көрип, ҳеш болмаса орынсыз саўал қойғаныңды аңлағаныңа қуўандым. Өзиме деген (дослығымызға демекшимен) кеўлиңде гинаң жоқлығын түсиндим ҳəм оннан төбем көкке жетти.

…Ҳақыйқатында да, негедур соңғы ўақытлары бизиң адресимизге (журналистлерди нəзерде тутып отырман) усындай айыплаўлар жийе-жийе айтылатуғын болып жүр. Оқыўшыларымыз бенен ушырасыўлар да, той-мерекелер де бундай гəплерди қулағымыз шалып жүргенин жасырмайман. Соңғы ўақытлары өзимниң электрон почтама келип атырған хатларда да усы мазмундағы ярым тоңқылды гəплер бар екенин тəн аламан. Олар бизге «ҳақыйқатты жазбайсыз» деп неге айыплаў қойып атырғанын да жақсы түсинемен.

Жоқ, жоқ, мен сизге «ҳəр қимниң өз ҳақыйқаты бар» деп, улыўма гəпти басқа таманға бурмақшы емеспен. Ҳақыйқат биреў болады. Бирақ оны ҳəр ким өзинше түсинеди ҳəм өзиниң саналылық мүмкиншиликлеринен келип шығып қабыл етеди. Менталитетке, тəрбия ҳəм қоршаған орталыққа да көп нəрсе байланыслы болады. Қулласы, ҳəр биримиздиң түсиник шеңберимизден келип шығып, əтирапта жүз берип атырған ўақыяға берген баҳамыз ҳəм сол бойынша өзимизде қəлиплескен пикир ҳəм ойлар жуўмағынан келип шығатуғын түсинигимизди ҳақыйқат сыпатында қабыл етиўимиз ҳəм тəн алыўымыз анық.

Мен усы күнге шекем өзим менен таныс адамлар арасында «бул нəрсеге мениң ақылым жетпейди» дегенлерди аз ушыратқанман. Оның орнына «мениң еслеў қəбилетим шатағырақ», «мен билемен, ҳəзир ядыма түспей тур» дейтуғынлар көп болды. Жоқарыдағыдай гиналы гəплерди сол тайыпадағы таныс-билислеримнен көбирек еситкенмен. Сол ушын да тап усы күнге шекем оған шынтлап итибар бермей келген болсам керек. Енди сол гəплерди өзиңдей достымның аўзынан еситтим…

Дурыс, өзиңди ақлаў ушын айтқан «газеталарда қызығып оқылатуғын материаллар аз», «онда турмыс шынлығы сəўлелендирилмей атыр», «мақтаў ҳəм мақтаныўлардан арыға өте алмай атырсызлар»ға уқсаған гəплериңе толық болмасада қосыламан.

…Бирақ илгериректе жазған бир кеўил кеширмелеримде айтып өткенимдей, буның тамыры тереңиректе жатыр. Қарақалпақ журналистикасы қəлиплескен дəўир - ХХ əсирдиң биринши 50 жыллығына туўра келеди. Ол дүньяға келиўден-ақ «қызыллар» идеялогиясының «батпағына батып» үлгерген еди. Ержете келе болса, сол «батпақлықтың» азанлы кеш бақылдайтуғын «бақасына» айланды.

Мен жоқарыда айтқан гəплеримди дəлиллеп отырмақшы емеспен. Оған ўақты келгенде тарийхшылар баҳа бере берер…

Ғəрезсизликке ерискеннен кейин де көпшилигимиз сол сүрдеўден шыға алмай қалдық. Нəтийжеде баспасөз шын мəнисинде (бул жерде мен Қарақалпақстан Республикасы аймағында басылатуғын басылымлар көлеминде пикир жүритип атырман) өз оқыўшыларына мағлыўмат алыў дерегине айланбай қалды. Буған тийкарынан биз-журналистлер айыплымыз. Неге дегенде, сол жоқарыда бир ўақытлары санамызға орналасып қалған: «биз аграр республикамыз, буннан артық жазыў мүмкин емес» деген пикир аяғымызға шырмаў болмақта. Бул тийкарынан ҳəзирги ҳəмелдарларымызға да (чиновник) унап қалды ҳəм биз ҳəрекетлеримизди тап усы күнге шекем сол тақилетте даўам еттирмектемиз.

Дурыс, мен бул гəплерим менен бүгинги газеталарымызда оқыўға болатуғын мақалалар жəрияланбай атыр демекши емеспен. Бар. Бирақ жүдə аз. Сол аз нəрседен үйренип, кейнин даўам еттирип кетиўге еле қурбымыз жетпей атыр. Айрым устаз журналистлеримиздиң ара тура болсада жəрияланып туратуғын, биз жоқарыда айтқанымыздай, олардың итибарға ылайық деп табылған мақалаларынан, ҳəтте шет еллерде де баҳаланып атырғанына қарамай, оқып үйренбей атырмыз. Нəтийжеси болса, мəлим…

Жақында тəжирийбели журналистлеримиздиң бири: «кешеги мақалаңды (ол мениң «Еркин Қарақалпақстан» газетасының соңғы санларының биринде жəрияланған суд очеркимди нəзерде тутпақта) жазбаўың керек еди. Бундай фактлер өмиримизде толып атыр… Сол сиз пара алды деп айыплап отырған қаниге (оны мен айыпламадым, бул бойынша судтың ҳүкими бар) бар жоғы 100 мың сум пул алыпты. Миллионлап жеп атырғанларда бар ғой, -деди ол маған. - Сен солар туўралы жаз…»

Биз негедур соңғы ўақытлары айырым мəселелерге тап усы тақилетте баҳа беретуғын болып кеткенбиз. Пара, Африкада да – пара. Оның суммасында турған гəп жоқ. «Пара алыў жынаятының объекти ҳəкимият яки басқарыў ўйымларының абыройы, нормал жумыс жүргизиўи, пуқаралардың ҳуқықлары яки нызамлы мəплери болып табылады.
Пул, валюта, қымбат баҳалы буйымлар, автомобильлер ҳəм басқа да ҳəр қыйлы мал-мүлк, азық-аўқат өнимлери, спиртли ишимликлер, антиквар буйымлар ҳəм басқалар, яғный материаллық қымбатқа ийе болған ҳəр қандай затлар ямаса мүлклик қəсийетиндеги пайда көриў (санаторийге жоллама, турстлик жоллама, қандай да бир пуллы ҳызмет көрсетиў сыяқлылар) параның предмети болыўы мүмкин» (М.Х.Рустамбаев - «Жынаят ҳуқықы» «Билим» баспасы, 2005 ж.) деп белгиленеди юридикалық əдебиятларда.

Ал, биз болсақ, республикамыз аймағында жайласқан мектеплердиң онлап директорлары мəмлекет мүлкин талан-тараж етип, бул фактлер бойынша жынаятлы ис ашылғанын билсек те, өзимизди билмегендей туттық. Ўақтында олар бойынша лəм-мим демедик. Сол мектеплерде ислеп атырған бир неше жүзлеген муғаллимлер бул ўақыялардан хабардар екенин итибарымыздан қашырдық. Олардың өзлериниң əтирапында болып атырған ҳəрекетлерге жəмийетшиликтиң пикирин билгиси келетуғынын есапқа алмадық. Өзлериниң мийнет ҳақыларынан, қосымша беретуғын сабақлары ушын алатуғын айлықларынан, хошаметлеў сыйлықларынан, хызмет сапары ушын төленетуғын төлемлерден жеп кеткен директорларының сырларын көпшиликтиң алдында ашып тасланбағанын көрип, олардың басқаша ойлардың басына баратуғынын түсинип жетпедик. Олар бойынша жəмийетлик пикир оятыў ушын ҳəрекет етпедик…

Олар амнистия актине тийкар жаза қолланылмай əпиў етилип, өз лаўазымларында қалдырылғанына да үнсиз қарап отыра бердик. Ең өкинишлиси, олардың айырымлары сол айыпларын тəкирарлап ислегенинде де, пара алып атырып қолға түскенинде де реакция билдирмедик. «Перзентлеримиздиң тəғдирин кимлерге тапсырып қойыппыз» деп жар салмадық. Дабыл қақпадық.

Милионлап пулды талан-тараж еткен районлық Халық билимлендириў бөлими баслықлары, есапшылары, пенсионерлеримиз бенен напақағылардың пулларын талан-тараж еткен байланыс бөлиминиң басшылары туўралы да оқыўшыларымызға мағлыўмат тарқатпадық.

Өткен еки-үш жыллықта бир неше колледж директорлары аттестациядан өте алмай қалғаны туўралы гəп тарқаған еди. Олар кимлер екени туўралы қай жердедур жазылғанын еслей аласыз ба?

Мениң жақында, хызмет сапарында жүрип, Х. районында бир фермер жигит бурынғы колхоздың фермасын сатып алып, еки жүзден аслам қара маллар менен онлап жылқыларды жоқ қылып жибергенин, ферма имаратын бузып алып, оннан шыққан қурылыс материалларын өзиниң меншик жайына басқанын еситкеним бар. Ферма əтирапында жайласқан аўыллардағылардың көз алдында жүз берген бул жынаят туўралы ким сөз етиўи керек еди?..

Адамлардың айтыўына қарағанда, сол районның ҳəкими бул жағдайдан еки жыл өтип хабар таўыпты ҳəм тезлик пенен сол жерге жетип келипти… Жылап жибергенбиш… Соннан кейин фермердиң үстинен жынаятлы ис қозғатылып, ол тийисли жазасын алған. Бирақ оның мəмлекетке келтирген көп муғдардағы шығынды төлеп, қандай жазаға ҳүким етилгени бойынша көпшилик бийхабар. Ҳəзир оның аўылды шаңғытып жүргенин көргенлер, басын шайқап, «пул болса, шəңгəлде шорпа» дегени усы екен-дə десетуғун қусайды.

Биз өзимиздиң ўазыйпамызға үстиртин қатнас жасаўымыз нəтийжесинде, ҳуқық қорғаў уйымлары тəрепинен алып барылып атырған əмелий жумыслар бойынша оқыўшыларымызға жетерли дəрежеде мағлыўмат бере алмай атырмыз.

Керисинше, «мақтаў ҳəм мақтаныўларға» кирисип кеткенимиз соншелли, өзимиз тарқатқан хабарға өзимизде исенбейтуғын дəрежеге жеттик. Кеше бир кəсиплесим «мен соңғы жыллары өзимниң мақаламнан басқасын оқымайтуғын болдым» деп салды. Сонда оны басқа кимлер оқыйды деп үмит етиўимиз керек?!

Кеширерсең, достым, «жаман жырын айтаман деп, сырын айтады» дегенлериндей, сəл қызысып кеткен көринемен. Буған жəне, жақында ғана интернеттеги веб-сайтлардың биринде, бизиң республикамызда «сөз еркинлиги шекленген», «жергиликли журналистлерге ҳақыйқатты жазыўды қадаған етип қойыпты» деген хабардың тарқатылыўы да жарнақ болып отыр.

Бизиң журналистлеримиздиң көпшилигиниң оған жуўап бериўге жағдайы жоқ. Анығырағы, олар буннан хабарсыз дегеним дурысырақ болатуғын шығар. Неге дегенде, олардың улыўма интернет тармағына қызығыўшылығы төмен. Айырымларының компьютерде де ислеп билмейтуғыны ҳеш кимге сыр емес. Бул тийкарынан мүмкиншиликтиң жоқлығынан емес. Ал өзлеринин қызығыўшылығы төменлигинен екени анық. Болмаса бизиң редакциямызда интернетке кириў ушын толық мүмкиншилик бар. Бирақ оннан санаўлы адамлар ғана пайдаланады…

Сол ушын да бундай гəплерди, анығырағы, өзиңе аталған хатта олар жөниндеги пикирлеримди ашық айтып атырғанымның төркиниде усында. Егер биреў ярым оларға айтып қоймаса, жақын арада олардың бул хаттан хабар таппасы анық.

Ҳəзирше бүгинги хатымды усы жерде жуўмақламақшыман. Қалған гəплерди келеси хатларымда жаза берермен. Көргенде, көрискенше.

«Сизлер ҳақыйқатты жаза алмайсыз…»

Бүгин бир таныс жигит маған тап усылай деди. Оның бетине бираз тигилип қарап турып, кейин саўал бердим.


-Не ушын солай деп ойлайсыз? Мысалы ушын нелер туўралы жаза алмай атырмыз?


-Жаза алмайтуғын болғаннан кейин оның несин айтаман.


-Сиз əўели айтың, егер зəрүр болса сизди тəшўишлендирген мəселелер туўралы жазыўға ҳəрекет етемен,-дедим мен.


- Жол ҳақының қымбатлағаны туўралы жазың,-деди ол.


-Сонда ҳақыйқатты жазған боламыз ба?


-Яқ , сен мени түсинбей қалдың, я мен түсиндире алмай атырман ба? Имм… Айтайық , неге Нөкис қаласында жол ҳақы баҳасы 400 сум болып кетти? Оннан ким утты, ким утылды? Жаздыңыз ба? Жазбадыңыз. Мен ҳəр күни жумысқа келип-кетип жүрип 1600 сум ақша жумсайман. Қанша жолаўшы бар. Сол ақшалар қайсы банкке түсип атыр? Түсип атырған болса не ушын маған ўақтында айлық бермей атыр?... Айлық ала алмасам мен келеси айда қалай жумысқа ўақтында жетип келе аламан? Буның ақыры қай жерге барып соғады?


Ол саўаллар изинен, саўалларды дизип таслады. Оны енди түсингендей болдым.


-Демек сиз Нөкис қаласында жол ҳақының қымбатлағаны ҳаққында билгиңиз келеди, солай ма?


-Əлбетте, тек мен емес қала турғынларының бəри оны билгиси келетуғыны анық. Жазың, түсиндириң. Тийисли адамлар менен сəўбет жүргизиң…


-Бул гəпиң дурыс, ол бизиң айыбымыз. Бирақ бул бизиң ҳақыйқатты жаза алмаслығымыздан емес, ал профессионал ўазыйпамызға жуўапкершилик пенен қатнас жасай алмай атырғанымызды аңлатады.


-Жуўапкершилик пенен қатнас жасаң. Ким оған кесент береди? Меннен интервью алың. Қашан айлық алдың деп сораң. Мен барлығын айтаман. Жазың, ҳəмме көрсин, оқысын ҳəм билсин,-деди ол.

Енди ойлап көрсем сол танысым ҳақ көринеди. Ҳақыйқатында да биз айрым мəселелерге үстиртин қараймыз. Қандайдур өзгерислер жөнинде оқыўшыларға тез түсиник бериў орнына, өзимизди басқалардың надурыс түсиниўинен тартынып гибиртиклеймиз…


Нөкис қаласында жол ҳақы баҳасы усы жылдың 10-апрелинен баслап қымбатлатылды. Ол бойынша ғалаба хабар қураллары арқалы хабар берилди. Бул сапары бəри нызамлы ҳəм жолаўшылардың ҳуқықы сақланған ҳалда жумыс алып барылды. Барлық транспорлардың көринетуғын жерине қандай тийкарларда жол ҳақы баҳасы қымбатлатылғанлығы бойынша дағазалар қыстырылып қойылыпты.


Солай етип, халықты хабарландырыў, анығырнағы хабардар қылыў көп нəрсени шешер екен. Есиңизде болса, буннан бир неше жыл бурын пайтахтымызда жол крей баҳасы қымбатлатылғанда оннан хабарсыз қалған айырым жолаўшылардың ғалаўытқа түскени, албырағаны, базы биреўлери өзлериниң наразылықларын ашық билдиргени туўралы бизиң газетамыз («Еркин Қарақалпақстан») жазған еди.


Дурыс, соңғы ўақытлардағы энергоресурслардың қымбатлаўы бул тараўға тəсир етпей турыўы мүмкин емес. Бир қарағанда бул орынлы ҳəм нызамлы. Лекин бүгинги күни ол биз ушын пайдалы ма, я жоқ па? деген саўал туўары турған гəп. Ақыры соңғы ўақытлары тараўда орын алып атырған машқалалардан хабарсыз емеспиз ғой. Бул туўралы бизиң газетамызда («Еркин Қарақалпақстан») қатар аналитик мақалалар жəрияланды.


Сол күнлери (2010-жылдың 10-апрелинен соң-автор) қаланың ишинде жүрип турған киши көлемдеги жөнелисли таксилерге («Дамас»ларға) минип жолаўшылардың ҳəм айдаўшылардың кейпиятларын үйрендим. Анығын айтыўым керек, соңғы ўақытлары жолаўшыларға транспорт хызметин көрсетиўде Нөкис қаласында бир қанша жетискенликлерге ерисилгени көринип тур. Дерлик пайтахтымыздың барлық көше ҳəм елатлы пунктлери менен байланыс бар. Қайсы машина, қай жерден жүретуғынлығы туўралыда анық мағлыўмат алыў мүмкиншилиги жаратылған. Айырым жөнелислердеги бир-еки гөне машинаны айтпағанда, қала ишинде, дерлик толығы менен таза транспорттан пайдаланылмақта. Бул өз гезегинде, жолаўшыларға транспорт хызметин көрсетиўдиң мəдениятын жақсылаўға тəсирин тийгизип атыр.


-Жолаўшылардың кейпияты қалай? Жол ҳақының қымбатлағанынан наразылық билдирип атырған жоқ па?-деп сорадым мен бир айдаўшыдан.


- Расын айтсам, мен бул сапары ҳайран қалып отырман. Жол ҳақы 400 сум болды деймиз машинаға отырғанларға. «Хабарымыз бар» дейди олар ҳəм ҳеш нəрсе деместен пулын созады…


Жоқарыда айтқанымыздай, егер көпшилик өзгерислер бойынша ўақтында хабарландырылса ҳеш қандай түсинбеўшиликлер болмас екен.


…Усы жерде жəне бир айта кететуғын нəрсе, айырым айдаўшылар бул жағдайдан жүдə тəшўиште. Неге дегенде, олардың көпшилиги сол транспортларды ижараға алып айдап жүргени ҳеш кимге сыр емес. Қымбатлаўлар нəтийжесинде олар өзлериниң транспортларының тийкарғы ийелериниң күнлик «планды» арттырып жибергенинен наразы.


-Бурын қанша еди?


-«Дамас»лар ушын орташа (гөне, тазалығына қарап) 15-20 мың сум аралығында. Фирмаға 7 мың сумнан зыятырақ пул төлеймиз. Жанар май, басқа түрли жыйымлар бар…


-Басқа қандай жыйымлар болыўы мүмкин?


-Оны мен сизге айта алмайман. Басқаларда айтпайды. Жумысымнан айырылып қалыў нийетим жоқ. Еплеп бала-шаға бақсақ болар, қалғанын өзиң анықлап ала берерсең. Өзиң журналистпен деген жоқсаң ба? Изертле, үйрен, жуўап тап!..


Əлбетте, биз бул сораўларға жуўап табыў аңсатқа түспейтуғынын жақсы түсинемиз. Деген менен солай екен деп қол қаўсырып отырмақшы да емеспиз. Неге дегенде бул жағдайлар ақыр ақыбет республикамыздың экономикасының раўажланыўына кери тəсирин тийгизери анық.


Бизди ойланыўға мəжбүр еткен жағдайлардың бири усы қымбатлаўлар менен бирге, тараўдағы орын алған былғасықларға байланыслы, көп муғдардағы нақ ақшаның банктен тыс айланыўына жол қойылып атырғаны болып отыр. Айтайық, бир автотранспорт ийеси өз автомашинасын кимгедур күнине 20 мың сумға ижараға берип қойыпты. Дерлик ҳəр күни сол транспорт ийелери бул сумманы сол айдаўшылардан талап етеди. Жанар май қымбатлаўы олар ушын есап емес.


Жанар майдың қымбатлаўын сол 20 мың сумның есабынан жабыўға, анығырағы оны 16-17 мың сум етип түсириў арқалы əмелге асырыўға болмас па еди? Буны Нөкис қаласы ҳəкимиятында отырғанлар есаплап көрди ме екен? Ақыры бундай қымбатлаўлар қала халқының турмысына тəсир етип ғана қалмастан, миллий валютамыздың қəдирсизлениўине алып келери анық. Буны бир есап-шотқа салып көриў керек шығар, қалай да. Бизиң дана халқымыз «есаплы дос ажыралмас» деп сол ушын да айтқан болса керек. Бир күн болмаса бир күн буның ақыбети жақсылыққа алып келмеси аттың қасқасында анық.


-Мен бир нəрсеге түсинбеймен. Неге ҳəкимият сол машина ийелерин шақырып сөйлеспейди. Егер жанар май қымбатлаған болса жол ҳақыны қымбатлата бериў шəрт пе? Оның орнына сол салыққа тартылмай киятырған, банктен тыс айланып атырған сумманың есабынан буны əмелге асырыўға болады ғой,-дейди көп жыллардан берли транспорт басқарып киятырған тəжирийбели айдаўшылардың бири. – Айдап жүрген «Дамас»тың ийесине ҳəр күни мен 20 мың сум пул апарып беремен. Соны азайтса болғаны емес пе? Буны сорайтуғын адам жоқ. Өзлеримиз айтсақ «айдамасаң машинаны қойып кетебер» дейди. Илажсызбыз…


Бүгинги күни пайтахтымызда 40 тан аслам юридикалық тəреплер транспорт хызметин көрсетиў менен шуғылланады. Бирақ ол жерлерде Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2006-жыл 9-марттағы 303-санлы «Автомовиль транспортында жолаўшылар тасыў саласында исбилерменлик хызметиниң айырықша түрлерин əмелге асырыўды тəртипке салыў ҳаққында»ғы қарары талаплары толық орынланып атыр деп айта алмаймыз. Елеге шекем сол юридикалық тəреплер жеке пуқаралардың транспортларын ижараға алыў ҳəм оларға ижара ҳақыларын банк есап бетлери арқалы төлеўди дурыслы жолға қоя алмай атыр. Шоферларға мийнет ҳақыларын нызамда белгиленген тəртипте төлеў, оларға мийнет дəптершелерин ашыў ҳəм басқада усыған уқсаған жоқарыда аты аталған Президент қарарында белгиленген талапларды орынлаў үзилиске түсирилмекте.


Солай етип, бизиң есабымыз бойынша бул тараўда усы күнге шекем N муғдардағы нақ ақша банктен тыс айланған болса, усы жылдың 10-апрелинен баслап оның муғдары жол ҳақыға қосылған 100 сумның есабынан жəне артты. Қаншаға артқанын өзлериңиз есаплап көре берерсиз.


Соның менен бирге, биздеги мағлыўматларға қарағанда сол жоқарыда аты аталған юридикалық тəреплер күнделикли жыйымларды толық банк кассаларына кирис етпейтуғынлығы, айырым жағдайларда жөнелислерде есапта жоқ (лицензиясыз) автомашиналардың жүриўине жол қоятуғынлығы туўралы мағлыўматлар бар. Ол енди басқа гəп. Оларды ҳəр тəреплеме үйренип шығып болғаннан кейин барып бир нəрсе деўимиз мүмкин.


…Бул мəселени үйренип атырғаныма бираз ўақыт болды. Нөкис қаласының ҳəкиминиң экономикалық мəселелер бойынша орынбасары А. Минажов пенен де сөйлестим. Нөкис қалалық мəмлекетлик салық инспекциясының тийисли бөлиминиң хызметкерлери бул мəселеде маған жақыннан жəрдем берип атыр.


Мениң ойымша, таярлап атырған мақалам газетада баслғаннан кейин сол танысым бизди «ҳақыйқатты жазбайсыз» деп айыпламас деп ойлайман.